EliteDizqn
Active member
Türk şiirini dünyaya tanıtan, şiirleri elliden çok lisana çevrilen, sevdayı, hasreti, direnci, özgürlüğü ve memleket sevgisini şiirleriyle buluşturan, usta komünist şair Nâzım Hikmet, 120. doğum gününde sevenleri tarafınca, ülkenin dört bir yanında anılıyor.
‘Mavi Gözlü Dev’, özgün kişiliği, siyasi duruşu, sürgün yılları, hayatın her alanına seslenen şiirleri ve aşkları ile unutulmaz izler bıraktı.
Komünist siyasi kanıları münasebet gösterilerek tekraren tutuklandı ve ömrünün büyük kısmını mahpusta ya da sürgünde geçirdi; Türkiye’de 11 başka davadan yargılanarak İstanbul, Ankara, Çankırı ve Bursa cezaevlerinde 12 yılı aşkın mühlet mahpus yattı. Yasaklı olduğu senelerda Orhan Selim, Ahmet Oğuz, Mümtaz Osman ve Ercüment Er isimlerini kullandı.
Dünyada 20. yüzyılın en beğenilen şairleri içinde gösterilen; Türkiye’de özgür nazımın birinci uygulayıcısı ve çağdaş Türk şiirinin en kıymetli isimlerinden Nazım Hikmet’in 120. yaş gününde #NazımHikmet etiketi, Twitter’da Türkiye gündeminde birinci sıralarda yer aldı. Ortalarına ünlü isimlerin de dahil olduğu bir fazlaca toplumsal medya kullanıcısı, ‘Mavi Gözlü Dev’i şiirleriyle, fotoğraflarıyla andı.
ETKİNLİKLERLE YAŞATILACAK
İstanbul Büyükşehir Belediyesi de, büyük şair Nâzım Hikmet’i 120. doğum gününde unutmadı. İBB Kültür Daire Başkanlığı’nın Nâzım Hikmet Sanat Vakfı işbirliği ile düzenlediği, 15 Ocak 2022 Cumartesi akşamı Cemal Reşit Rey (CRR) Konser Salonu’nda gerçekleştirilecek “İyi ki Doğdun Nâzım Hikmet” etkinliğinde; yapımcılığını Nâzım Hikmet Sanat Vakfı ve Bir Yudum İnsan Film’in, direktörlüğünü Nebil Özgentürk’ün üstlendiği “Nâzım 120 Yaşında” belgeselinin birinci gösterimi yapılacak.
Nâzım Hikmet Vakfı ve Şişli Belediyesi işbirliğiyle 15 ve 16 Ocak’ta “Nâzım Hikmet 120 yaşında” başlığıyla etkinlikler düzenlenecek. Şairin doğum günü olan 15 Ocak’ta Cemil Candaş Kent Kültür Merkezi’nde Nâzım Hikmet’in yapıtı olan “Memleketimden İnsan Manzaraları” tiyatro gösterisi yapılacak. Rutkay Aziz’in kurgulayıp yönettiği oyun saat 20.00’de başlayacak.
SELANİK’TE DOĞDU
15 Ocak 1902 tarihinde Selanik’te dünyaya gelen Nazım Hikmet, 3 Haziran 1963’te Moskova’da hayatını yitirdi. Dedesi Mevlevi tarikatından Nâzım Paşa. Midhat Paşa’nın yakın arkadaşı. Babası Hikmet Beyefendi, Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) mezunu, Kalem-i Ecnebiye’ye bağlı bir memurdu.
Annesi Celile Hanım, dilci, eğitimci Enver Paşa’nın kızı. İlkokuldan daha sonra arkadaşı Vâlâ Nurettin’le bir arada Mekteb-i Sultani’nin hazırlık sınıfına yazıldı. Ailesi nakdî meşakkate niyet sonraki yıl Nişantaşı Sultanisi’ne devam etti. Dedesi Nâzım Paşa’nın tesiriyle şiir yazmaya başladı. 1917’de Heybeliada Bahriye Mektebi’ne girdi. 1919’da mezun oldu, Hamidiye Kruvazörü’ne güverte subayı olarak atadı. Birebir yıl kış aylarında daha evvel yakalandığı zatülcenp hastalığı tekrar etti. Sıhhat heyeti raporuyla 1920’de askerlikten çıkarıldı. Bu sırada hececi şairler içinde genç bir ses olarak ünlendi. Bahriye Mektebi’nden öğretmeni olan Yahya Kemal Beyatlı’ya hayrandı. Yazdığı şiirleri gösterip tenkitlerini alıyordu. 1920’de Alemdar Gazetesi’nin düzenlediği müsabakada birincilik kazandı. Bu ödül ününü artırdı.
İŞGAL ALTINDA DİRENİŞ ŞİİRLERİ YAZDI
İstanbul’un işgal altında olduğu günlerde heyecanlı direniş şiirleri yazdı. 1921’de arkadaşı Vâlâ Nurettin ile bir arada Ankara’ya gitti. İstanbul gençliğini ulusal gayrete katılmaya çağıran bir şiir yazdılar. Şiir fazlaca beğenilince Bolu’ya öğretmen olarak atandılar. Bolu’da kalpaklı bu iki genç reaksiyon gördü. Peşlerine zımnî polis takıldı. Nâzım ile Vâlâ Nurettin Moskova’ya gitmeye karar verdiler. Batum üzerinden Moskova’ya ulaşıp “Doğu İşçileri Komünist Üniversitesi”ne kaydoldular. Nâzım burada “serbest şiirle” tanıştı. Birinci özgür şiirlerini yazdı. Bunlardan kimileri 1923’te Yeni Hayat, Aydınlık üzere mecmualarda yayınlandı.
BİRİNCİ ŞİİR KİTABI BAKÜ’DE BASILDI
Üniversiteyi bitirince 1924’te huduttan gizlice geçerek Türkiye’ye girdi. Aydınlık mecmuasında çalışmaya başladı. İzlendiğini anlayınca İzmir’e geçti. 1925’te Pir Sait isyanı niçiniyle başlatılan soruşturmalar sırasında gıyabında 15 yıla mahkum edildi. tekrar yurtdışına kaçtı. 1926’da çıkan aftan yararlandırılmadı. Bâtın örgüt üyesi olmak suçlamasıyla 3 ay daha mahpusa mahkum edildi. 1928’de Bakü’de birinci şiir kitabı “Güneşi İçenlerin Türküsü” basıldı. Birebir yıl bir daha gizlice Türkiye’ye döndü. Yakalanıp Ankara’ya gdolayıldü. Kısa bir tutukluluğun akabinde hür kaldı.
İstanbul’da Zekeriya Sertel’in yayınladığı “Resimli Ay” mecmuasının muharrirleri ortasına katıldı. 1929’da “Putları Yıkıyoruz” başlığıyla bir yazı hazırlayıp Abdülhak Hamid Tarhan, Mehmet Emin Yurdakul üzere devrin tesirli şairlerine yönettiği ataklar büyük ilgi gördü.
“1929’da “835 Satır”, “Jokond ile Sİ-YA-U”, sonraki yıl “Varan 3+1+1=1” kitapları yayınlandı. 1930’da “Salkımsöğüt” ile “Bahri Hazer” şiirlerini Columbia firmasının teşebbüsüyle plağa okudu. Plak halktan büyük ilgi görür görmez hakkında şiir kitapları niçiniyle dava açıldı. 1932’de “Benerci Kendini neden Öldürdü” ile “Gece Gelen Telgraf” kitapları basıldı. 1932’de “Kafatası”, 1933’te “Bir Meyyit Evi” isimli oyunları İstanbul Kent Tiyatrosu’nda sahnelendi.
ÖMRÜNÜN BİRÇOK YILI CEZAEVİNDE GEÇTİ
“Sevdalınız komünisttir, on yıldan beri mahpustur, yatar Bursa kalesinde” diyen usta kalem, hayatının birçok devrini cezaevinde geçirdi…
1932’de bir bildiri niçiniyle başlatılan tutuklamalar sırasında gözaltına alındı. 1933’te Bursa Cezaevi’ne gönderildi. 5 yıl mahpusa mahkum oldu. Kısa bir süre tutuklu kalıp salıverildi. 1935’de Piraye Altınoğlu ile evlendi. Akşam gazetesinde “Orhan Selim” takma ismiyle fıkralar yazmaya başladı. bir daha farklı isimlerle romanlar, oyunlar, operetler yazdı. 1935’te “Taranta Babu’ya Mektuplar” kitabı yayınlandı. “Unutulan Adam” oyunu kent tiyatrolarında sahneye kondu. “Simavne Kadısı Oğlu Pir Bedrettin Destanı” kitabı 1936’da yayınlandı.
1938’de Harp Okulu öğrencilerini isyana teşvik suçlamasıyla bir kere daha tutuklandı. Ankara Cezaevi’ne kondu. 15 yıl mahpusa mahkum edildi. İstanbul Cezaevi’ne getirildi. Askeri Mahkeme’de de ayrıyeten yargılanıp bir 20 yıl mahpusa daha mahkum oldu. 1940’ta evvel Çankırı ve daha sonra Bursa Cezaevi’de kondu.
10 yılı aşkın cezaevlerinde kaldı. Yayınlatamamasına karşın daima yazdı. Özgür bırakılması için başlatılan gayretler sonuç vermedi. 1950’de açlık grevine başladı. Sıhhat durumu âlâ olmadığı için İstanbul’da Cerrahpaşa Hastanesi’ne kaldırıldı. 1950’de yürürlüğe giren af kanunuyla yine özgürlüğüne kavuştu. Piraye Hanım’dan ayrılıp cezaevinde daima ziyaretine gelen dayısının kızı Münevver Andaç ile evlendi. Doğan oğullarına Mehmed ismini verdiler. Daima izlendiğini anlayınca tekrar yurtdışına gitmeye karar verdi. 1951’de Karadeniz yoluyla Bulgaristan ve Romanya üzerinden Moskova’ya gitti.
25 Temmuz 1951’de Bakanlar Şurası sonucuyla Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından çıkarıldı. Yurtharicinde biroldukça milletlerarası kongreye katıldı. Kitapları biroldukca lisana çevrildi. 1959’da kendisinden 30 yaş küçük olan Rus Vera Tulyakova ile evlendi.
BİRİNCİ ŞİİRLERİNİ HECE VEZNİYLE YAZDI
Birinci şiirlerini hece vezniyle yazdı. Fakat içerik bakımından öbür hececi şairlerden uzaktı. Toplumsal içerikli bir şiir kurdu. Moskova’daki senelerında bilhassa geleçekçiliğin değerli isimlerinden Mayakovski’nin tesiriyle hece veznini bırakıp hür şiire yöneldi.
KİTAPLARI TÜRKİYE’DE BİR MÜHLET YAYINLANAMADI
“835 Satır” kitabı yayınlandığında büyük şaşkınlık yarattı. Lakin Ahmet Haşim, Yakub Kadri üzere şairler ondan övgüyle sözetti. Kendisini izleyen genç şairler de hür şiire yöneldi. 1936’ya kadar yayınlanan kitaplarıyla Cumhuriyet devri şiirinin bedellerini kökünden sarstı. “Şeyh Bedrettin Destanı”nda ise şiirini tam manasıyla bir ulusal bireşime ulaştırdı. Divan ve halk şiiri söyleyişlerini, çağdaş bir şiir anlayışı ortasında eritti.
En kıymetli yapıtlarından “Memleketimden İnsan Manzaraları”nı 1941’de cezaevinde yazmaya başladı. 2’nci Meşruriyet’ten 2’nci Dünya Savaşı’na kadar uzanan geniş bir vakit diliminin hikayesini bu yapıtında destanlaştırdı. Düzyazı, şiir, senaryo tekniklerinin iç içe kullanıldığı bu eser, yeni bir çeşidin habercisi oldu. Şiir kitapları 1938’den 1965’e kadar Türkiye’de basılamadı. Lakin, vefatından iki yıl daha sonra 1965’ten itibaren yayınlanabildi.
VEFATI
3 Haziran 1963 sabahı saat 06.30’da gazetesini almak üzere ikinci kattaki dairesinden apartman kapısına yürüdüğü ve gazetesine uzandığı anda geçirdiği kalp krizi kararında hayatını yitirdi. Mevti üzerine Sovyet Müellifler Birliği salonunda yapılan merasime yerli yabancı yüzlerce sanatçı iştirak etti ve merasim siyah beyaz olarak kaydedildi. Ünlü Novodeviçi Mezarlığı’na gömüldü. Mezar taşı siyah bir granitten yapıldı, meşhur şiirlerinden biri olan rüzgâra karşı yürüyen adam figürü taş üzerinde ebedileştirildi.
‘Mavi Gözlü Dev’, özgün kişiliği, siyasi duruşu, sürgün yılları, hayatın her alanına seslenen şiirleri ve aşkları ile unutulmaz izler bıraktı.
Komünist siyasi kanıları münasebet gösterilerek tekraren tutuklandı ve ömrünün büyük kısmını mahpusta ya da sürgünde geçirdi; Türkiye’de 11 başka davadan yargılanarak İstanbul, Ankara, Çankırı ve Bursa cezaevlerinde 12 yılı aşkın mühlet mahpus yattı. Yasaklı olduğu senelerda Orhan Selim, Ahmet Oğuz, Mümtaz Osman ve Ercüment Er isimlerini kullandı.
Dünyada 20. yüzyılın en beğenilen şairleri içinde gösterilen; Türkiye’de özgür nazımın birinci uygulayıcısı ve çağdaş Türk şiirinin en kıymetli isimlerinden Nazım Hikmet’in 120. yaş gününde #NazımHikmet etiketi, Twitter’da Türkiye gündeminde birinci sıralarda yer aldı. Ortalarına ünlü isimlerin de dahil olduğu bir fazlaca toplumsal medya kullanıcısı, ‘Mavi Gözlü Dev’i şiirleriyle, fotoğraflarıyla andı.
ETKİNLİKLERLE YAŞATILACAK
İstanbul Büyükşehir Belediyesi de, büyük şair Nâzım Hikmet’i 120. doğum gününde unutmadı. İBB Kültür Daire Başkanlığı’nın Nâzım Hikmet Sanat Vakfı işbirliği ile düzenlediği, 15 Ocak 2022 Cumartesi akşamı Cemal Reşit Rey (CRR) Konser Salonu’nda gerçekleştirilecek “İyi ki Doğdun Nâzım Hikmet” etkinliğinde; yapımcılığını Nâzım Hikmet Sanat Vakfı ve Bir Yudum İnsan Film’in, direktörlüğünü Nebil Özgentürk’ün üstlendiği “Nâzım 120 Yaşında” belgeselinin birinci gösterimi yapılacak.
Nâzım Hikmet Vakfı ve Şişli Belediyesi işbirliğiyle 15 ve 16 Ocak’ta “Nâzım Hikmet 120 yaşında” başlığıyla etkinlikler düzenlenecek. Şairin doğum günü olan 15 Ocak’ta Cemil Candaş Kent Kültür Merkezi’nde Nâzım Hikmet’in yapıtı olan “Memleketimden İnsan Manzaraları” tiyatro gösterisi yapılacak. Rutkay Aziz’in kurgulayıp yönettiği oyun saat 20.00’de başlayacak.
SELANİK’TE DOĞDU
15 Ocak 1902 tarihinde Selanik’te dünyaya gelen Nazım Hikmet, 3 Haziran 1963’te Moskova’da hayatını yitirdi. Dedesi Mevlevi tarikatından Nâzım Paşa. Midhat Paşa’nın yakın arkadaşı. Babası Hikmet Beyefendi, Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) mezunu, Kalem-i Ecnebiye’ye bağlı bir memurdu.
Annesi Celile Hanım, dilci, eğitimci Enver Paşa’nın kızı. İlkokuldan daha sonra arkadaşı Vâlâ Nurettin’le bir arada Mekteb-i Sultani’nin hazırlık sınıfına yazıldı. Ailesi nakdî meşakkate niyet sonraki yıl Nişantaşı Sultanisi’ne devam etti. Dedesi Nâzım Paşa’nın tesiriyle şiir yazmaya başladı. 1917’de Heybeliada Bahriye Mektebi’ne girdi. 1919’da mezun oldu, Hamidiye Kruvazörü’ne güverte subayı olarak atadı. Birebir yıl kış aylarında daha evvel yakalandığı zatülcenp hastalığı tekrar etti. Sıhhat heyeti raporuyla 1920’de askerlikten çıkarıldı. Bu sırada hececi şairler içinde genç bir ses olarak ünlendi. Bahriye Mektebi’nden öğretmeni olan Yahya Kemal Beyatlı’ya hayrandı. Yazdığı şiirleri gösterip tenkitlerini alıyordu. 1920’de Alemdar Gazetesi’nin düzenlediği müsabakada birincilik kazandı. Bu ödül ününü artırdı.
İŞGAL ALTINDA DİRENİŞ ŞİİRLERİ YAZDI
İstanbul’un işgal altında olduğu günlerde heyecanlı direniş şiirleri yazdı. 1921’de arkadaşı Vâlâ Nurettin ile bir arada Ankara’ya gitti. İstanbul gençliğini ulusal gayrete katılmaya çağıran bir şiir yazdılar. Şiir fazlaca beğenilince Bolu’ya öğretmen olarak atandılar. Bolu’da kalpaklı bu iki genç reaksiyon gördü. Peşlerine zımnî polis takıldı. Nâzım ile Vâlâ Nurettin Moskova’ya gitmeye karar verdiler. Batum üzerinden Moskova’ya ulaşıp “Doğu İşçileri Komünist Üniversitesi”ne kaydoldular. Nâzım burada “serbest şiirle” tanıştı. Birinci özgür şiirlerini yazdı. Bunlardan kimileri 1923’te Yeni Hayat, Aydınlık üzere mecmualarda yayınlandı.
BİRİNCİ ŞİİR KİTABI BAKÜ’DE BASILDI
Üniversiteyi bitirince 1924’te huduttan gizlice geçerek Türkiye’ye girdi. Aydınlık mecmuasında çalışmaya başladı. İzlendiğini anlayınca İzmir’e geçti. 1925’te Pir Sait isyanı niçiniyle başlatılan soruşturmalar sırasında gıyabında 15 yıla mahkum edildi. tekrar yurtdışına kaçtı. 1926’da çıkan aftan yararlandırılmadı. Bâtın örgüt üyesi olmak suçlamasıyla 3 ay daha mahpusa mahkum edildi. 1928’de Bakü’de birinci şiir kitabı “Güneşi İçenlerin Türküsü” basıldı. Birebir yıl bir daha gizlice Türkiye’ye döndü. Yakalanıp Ankara’ya gdolayıldü. Kısa bir tutukluluğun akabinde hür kaldı.
İstanbul’da Zekeriya Sertel’in yayınladığı “Resimli Ay” mecmuasının muharrirleri ortasına katıldı. 1929’da “Putları Yıkıyoruz” başlığıyla bir yazı hazırlayıp Abdülhak Hamid Tarhan, Mehmet Emin Yurdakul üzere devrin tesirli şairlerine yönettiği ataklar büyük ilgi gördü.
“1929’da “835 Satır”, “Jokond ile Sİ-YA-U”, sonraki yıl “Varan 3+1+1=1” kitapları yayınlandı. 1930’da “Salkımsöğüt” ile “Bahri Hazer” şiirlerini Columbia firmasının teşebbüsüyle plağa okudu. Plak halktan büyük ilgi görür görmez hakkında şiir kitapları niçiniyle dava açıldı. 1932’de “Benerci Kendini neden Öldürdü” ile “Gece Gelen Telgraf” kitapları basıldı. 1932’de “Kafatası”, 1933’te “Bir Meyyit Evi” isimli oyunları İstanbul Kent Tiyatrosu’nda sahnelendi.
ÖMRÜNÜN BİRÇOK YILI CEZAEVİNDE GEÇTİ
“Sevdalınız komünisttir, on yıldan beri mahpustur, yatar Bursa kalesinde” diyen usta kalem, hayatının birçok devrini cezaevinde geçirdi…
1932’de bir bildiri niçiniyle başlatılan tutuklamalar sırasında gözaltına alındı. 1933’te Bursa Cezaevi’ne gönderildi. 5 yıl mahpusa mahkum oldu. Kısa bir süre tutuklu kalıp salıverildi. 1935’de Piraye Altınoğlu ile evlendi. Akşam gazetesinde “Orhan Selim” takma ismiyle fıkralar yazmaya başladı. bir daha farklı isimlerle romanlar, oyunlar, operetler yazdı. 1935’te “Taranta Babu’ya Mektuplar” kitabı yayınlandı. “Unutulan Adam” oyunu kent tiyatrolarında sahneye kondu. “Simavne Kadısı Oğlu Pir Bedrettin Destanı” kitabı 1936’da yayınlandı.
1938’de Harp Okulu öğrencilerini isyana teşvik suçlamasıyla bir kere daha tutuklandı. Ankara Cezaevi’ne kondu. 15 yıl mahpusa mahkum edildi. İstanbul Cezaevi’ne getirildi. Askeri Mahkeme’de de ayrıyeten yargılanıp bir 20 yıl mahpusa daha mahkum oldu. 1940’ta evvel Çankırı ve daha sonra Bursa Cezaevi’de kondu.
10 yılı aşkın cezaevlerinde kaldı. Yayınlatamamasına karşın daima yazdı. Özgür bırakılması için başlatılan gayretler sonuç vermedi. 1950’de açlık grevine başladı. Sıhhat durumu âlâ olmadığı için İstanbul’da Cerrahpaşa Hastanesi’ne kaldırıldı. 1950’de yürürlüğe giren af kanunuyla yine özgürlüğüne kavuştu. Piraye Hanım’dan ayrılıp cezaevinde daima ziyaretine gelen dayısının kızı Münevver Andaç ile evlendi. Doğan oğullarına Mehmed ismini verdiler. Daima izlendiğini anlayınca tekrar yurtdışına gitmeye karar verdi. 1951’de Karadeniz yoluyla Bulgaristan ve Romanya üzerinden Moskova’ya gitti.
25 Temmuz 1951’de Bakanlar Şurası sonucuyla Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından çıkarıldı. Yurtharicinde biroldukça milletlerarası kongreye katıldı. Kitapları biroldukca lisana çevrildi. 1959’da kendisinden 30 yaş küçük olan Rus Vera Tulyakova ile evlendi.
BİRİNCİ ŞİİRLERİNİ HECE VEZNİYLE YAZDI
Birinci şiirlerini hece vezniyle yazdı. Fakat içerik bakımından öbür hececi şairlerden uzaktı. Toplumsal içerikli bir şiir kurdu. Moskova’daki senelerında bilhassa geleçekçiliğin değerli isimlerinden Mayakovski’nin tesiriyle hece veznini bırakıp hür şiire yöneldi.
KİTAPLARI TÜRKİYE’DE BİR MÜHLET YAYINLANAMADI
“835 Satır” kitabı yayınlandığında büyük şaşkınlık yarattı. Lakin Ahmet Haşim, Yakub Kadri üzere şairler ondan övgüyle sözetti. Kendisini izleyen genç şairler de hür şiire yöneldi. 1936’ya kadar yayınlanan kitaplarıyla Cumhuriyet devri şiirinin bedellerini kökünden sarstı. “Şeyh Bedrettin Destanı”nda ise şiirini tam manasıyla bir ulusal bireşime ulaştırdı. Divan ve halk şiiri söyleyişlerini, çağdaş bir şiir anlayışı ortasında eritti.
En kıymetli yapıtlarından “Memleketimden İnsan Manzaraları”nı 1941’de cezaevinde yazmaya başladı. 2’nci Meşruriyet’ten 2’nci Dünya Savaşı’na kadar uzanan geniş bir vakit diliminin hikayesini bu yapıtında destanlaştırdı. Düzyazı, şiir, senaryo tekniklerinin iç içe kullanıldığı bu eser, yeni bir çeşidin habercisi oldu. Şiir kitapları 1938’den 1965’e kadar Türkiye’de basılamadı. Lakin, vefatından iki yıl daha sonra 1965’ten itibaren yayınlanabildi.
VEFATI
3 Haziran 1963 sabahı saat 06.30’da gazetesini almak üzere ikinci kattaki dairesinden apartman kapısına yürüdüğü ve gazetesine uzandığı anda geçirdiği kalp krizi kararında hayatını yitirdi. Mevti üzerine Sovyet Müellifler Birliği salonunda yapılan merasime yerli yabancı yüzlerce sanatçı iştirak etti ve merasim siyah beyaz olarak kaydedildi. Ünlü Novodeviçi Mezarlığı’na gömüldü. Mezar taşı siyah bir granitten yapıldı, meşhur şiirlerinden biri olan rüzgâra karşı yürüyen adam figürü taş üzerinde ebedileştirildi.