Trendio
Active member
Boğaziçi Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Şevket Pamuk, Türkiye’nin dış borçlanma tarihinde 1923-1939 periyodunun istisnai bir periyot olduğunu, Cumhuriyet’i kuran takımların Osmanlı devrinde dış borçlanmanın yarattığı tesirleri gorerek bundan imtina ettiklerini belirtti.
Bloomberg HT’de Ekonomik Görünüm programına Ege Cansen ile bir arada katılan Prof. Dr. Pamuk, Dr. Barış Esen’in sorularını yanıtladı.
Prof. Dr. Pamuk’un tahlillerinde öne çıkan tabirler şunlar oldu:
Osmanlı periyodundan itibaren bilhassa devlet bütçesinden, iktisadın makro dengelerinden kaynaklanan istikrarsızlıklar, sıkıntılar paraya ve sonda da dünya iktisadıyla bağlara yansıyor. Ortaya borç, enflasyon, kur sıkıntıları çıkıyor.
Her devrin kurumları, milletlerarası kuralları farklı olabilir lakin ortaya çıkan dengesizlikler birbirlerine benziyorlar. Osmanlı devrinde de bu işler o kadar farklı değil.
“Verginin büyük kısmı aracıların elinde kalıyordu”
Osmanlı Devleti pek çoğumuzun bildiğinin bilakis aslında fazlaca vergi toplayamayan, zayıf bir devletti. Vergi toplanıyordu lakin verginin büyük bir kısmı vergiyi toplayan aracıların elinde kalıyordu. Onun için bilhassa savaş devirlerinde epey önemli kasvetler ortaya çıkıyordu.
Devlet ansızın ortaya çıkan askeri harcamaları finanse edebilmek için çeşitli sistemlere başvurmak zorunda kalıyordu. Bunlardan bir tanesi iç borçlanma. Galata’da bankerler var, sarraflar var onlardan kısa vadeli borç alınıyor lakin bu yetmiyor. Devlet bu biçimde paranın gümüş içeriğini azaltarak bugün para basmaya benzeyen bir yolla ek gelir sağlamaya çalışıyor. Bunun ismi taşhiş.
Savaş periyotlarında sık sık başvurulan bir prosedür ve alışılmış taşhişler enflasyonlara yol açıyor. Enflasyonlar toplumsal huzursuzluk yaratıyor, muhalefet yaratıyor. Yeniçerilerin de ayaklandıklarını biliyoruz.
“Osmanlı, dış borçlanma fırsatını hayli da uygun kullanamamıştır”
18. yüzyıla kadar bu durum bu biçimde gidiyor. 19. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti yeni bir formül keşfediyor. 1850’lerden itibaren Avrupa finans piyasalarında dış borç alma imkanı çıkıyor. Osmanlı Devleti bu biçimdea kadar içeride borçlanıyordu artık dışarıda Londra’da Paris’te Frankfurt’ta borç alabilme talihi ortaya çıkıyor.
Osmanlı Devleti bu fırsatı hayli da düzgün kullanmamıştır ve 20 yıllık bir süre ortasında büyük ölçülerde borç alınmış ve bu borçlar temel olarak cari harcamalarda kullanılmıştır. Devletin borcunu geri ödeme kapasitesi pek gelişmemiştir ve bu biçimdece 1870lerde devlet borcunu ödeyemez duruma gelmişti.
“Avrupa piyasalarını etkileyen birinci borç krizi”
Avrupa piyasalarını da etkileyen birinci büyük borç krizi 1875-6’da Osmanlı Devleti’nin borçlarını ödeyemeyeceğini ilan etmesiyle ortaya çıkıyor ve işte bildiğimiz üzere Düyun-u Umumiye’ye giden yola geliniyor. 6 sene daha sonra 1881’de Osmanlı Devleti’nin muhakkak başlı gelir kaynaklarının bir kısmına Düyun-u Genele el koyuyor. O kaynakları işleterek borcu ödemeye başlıyor.
“Düyun-u Genele 30 sene boyunca Osmanlı maliyesini denetim etti”
Alacaklılarla yapılan müzakereler savaşın ortaya girmesiyle uzuyor ve nihayet 1881 yılı muharrem ayında sonlandırılıyor. Bu muahedeye göre Osmanlı Devleti’nin tütün, ipek üzere nakde en kolay çevrilebilen gelir kaynakları dış borç ödemelerinde kullanılmak üzere Düyun-u Genele yönetimine bırakılıyor. Bu ortada bir tütün rejisi kuruluyor. Düyun-u Umumiye’nin bu kaynakları işletmesi ve ve buradan elde edilecek gelirleri var olan borçların ödemesinde kullanımı öngörülüyor.
Bu metot 30 yılın üzerinde bir müddetyle 1. Dünya Savaşı’na kadar devam etti. 1. Dünya Savaşı’nda Düyun-u Genele askıya alındı, daha sonrasında da sonlandırıldı. Ancak 30 sene boyunca Osmanlı Devleti’nin ortasında bir diğer mali kuruluş olarak maliyesini denetim edip gelirlerinin değerli bir kısmını dış borç ödemelerine yönlendirdi.
özetlemek gerekirsesı biz 1850’lerden günümüze 170 yıldır dış borçla yaşıyoruz. Cumhuriyet periyodunda bu farklı biçimlerde devam etti. Bu tarihte 1923-50 erken cumhuriyet periyodu istisnai bir devirdir.
“Cumhuriyet’i kuranlar dış borcun nasıl bağımlılıklar yarattığını gördü”
Atatürk ve Cumhuriyet’i kuranlar Osmanlı’nın dış borçla ve daha sonrasında enflasyonla tecrübesini yaşayarak öğrendiler. Osmanlı’nın son devrinde her yıl biraz daha dış borç bulma eforlarının bilhassa dış siyasette nasıl bağımlılıklar yarattığını, devleti ne kadar güç durumlara düşürdüğünü gördüler. daha sonra 1. Dünya Savaşı sırasında devletin savaşı finanse etmek için kağıt para/kayme bastığını ve onun da dayanılmaz bi enflasyon dalgası yarattığını da gördüler.
O yüzden Cumhuriyeti kuranlar ne para basmak ne de dış borç almak istiyorlar. Cumhuriyetin erken senelerında makro siyaset sloganı “denk bütçe sağlam para” idi. Borç almayacaksın bütçeni denk tutacaksın. Hakikaten 1920’lerde ve 30’larda Türk lirası, dolar ve sterlin üzere bütün önde gelen para ünitelerine karşı kıymet kazanmıştır.
“İsmet İnönü Osmanlı Bankası’nın kredi teklifine fevkalade reaksiyon gösterdi”
Ben Erdal İnönü’den dinlemiştim. Ona da babası anlatmış o denli biraz evladına öğütler üzere. 1920’lerde cumhuriyetin kurulduğu birinci senelerda İsmet İnönü başbakanken bir gün Osmanlı Bankası Genel Müdürü ile konuşuyor. Osmanlı Bankası’nın artık merkez bankası rolü bitmiş fakat bir daha cumhuriyetin erken senelerında hatırı sayılır bir banka. Bir problem konuşuyorlar bunu konuşurlarken Osmanlı Bankası Genel Müdürü diyor ki “Sayın başbakan şunu halledelim, biz hükümetinize kredi de açabiliriz.” İsmet İnönü harikulade bir reaksiyon gösteriyor bu teklife. “Asla! Biz kredi istemiyoruz, sizden borç almayacağız.” diyor.
“Cumhuriyet uzun mühlet dış borç kullanmadı”
Osmanlı Bankası yarı yarıya İngiliz ve Fransız sermayedarları tarafınca kurulmuştur lakin kurulurken yapılan müzakereler muahedeler kararında bu biçimdeki şartlarda bu biçimde bir yarı merkez bankası üzere bir pozisyonu var Osmanlı Bankası’nın.
Cumhuriyet bu özelliklerini elinden almıştır Osmanlı Bankası’nın. Lakin Cumhuriyetin birinci senelerında hala hatırı sayılır bir kuruluş. O ortada İngilizler çekildiler, sermaye büyük ölçüde Fransızların eline geçti. Genç cumhuriyet borç almak istemiyor Osmanlı Bankası’ndan. 1930’larda da genç cumhuriyet dış borç almamıştır. O günkü şartlar fazlaca zordu. Çabucak yanımızda Yunanistan 1920’lerde itibaren bir çok borç almıştır ve başı oldukça belaya girmiştir. Ancak yeni cumhuriyet almamıştır ve bu devir 170 yıllık tarihimizde bir istisnai bir periyodu oluşturur.
“Dış borçlanma işleri 2. Dünya Savaşı’ndan daha sonra yeniden başladı”
Çok partili devir ile 2. Dünya Savaşı’ndan daha sonra başlayacak yeniden borçlanma işleri. Lakin tekrar vurgulayalım 1939’a kadar olan devir hakikaten hayli istisnai bir devir. Borç almıyorlar, para da basmıyorlar enflasyon da yok.
Hatta dünya buhranının tesiriyle fiyatlar da düşüyor ve büyük dış ticaret fazlaları vardır. Bu ticaret fazlaları 2. Dünya Savaşı periyodunda de devam ettirilmiştir. özetlemek gerekirsesı bütün bu borç-dış ticaret dengesi-kur bütün bunlara baktığınızda bizim son 60-70 yıl veyahut 40 yılda alıştığımız tablonun tam aksisi bir tablo var Cumhuriyetin erken senelerında.
“IMF: Borç veririz lakin devalüasyon gerekli”
Demokrat Parti periyodu fazlaca farklı derslerle dolu. Demokrat Parti’nin birinci yılları iktisat için son derece olumlu. Kore Savaşının yarattığı konjonktür epey elverişli Türkiye için. Buğday, tütün, krom üzere hammadde fiyatları yüksek. Havalar da yeterli gidiyor. Türkiye’nin eser fazlasına sahip bulunmasına ve büyük ihracat sayılarına ulaşmasına sebep oluyor.
Ekonomik büyümeyle gelirler artıyor ve bu gelişmelerin rüzgarıyla Demokrat Parti 1954 seçimini 1950 seçimden daha da büyük bir farkla kazanıyor.
İşte bu biçimde Demokrat Parti önderleri kanımca dayanılmaz bir özgüven arasındaler. Diyorlar ki “Bu millet bizi bu kadar takdir etti. Biz herbiçimde iktisattan de anlıyoruz ve kimi şeyleri yapabiliriz gücümüz yetiyor.” 1954 seçimlerinden daha sonra Demokrat Parti bütçe açıkları vermeye başlıyor. Kore Savaşı’ndan daha sonra bozulan şartları içeriye yansıtmamak için bir yandan para basıyor, harcama yapıyor ve içerde üretim yetmediğinde ithalat yapıyor. yeniden cari açıklar oluşuyor ve kısa vakitte Döviz rezervleri tüketiliyor.
Demokrat Parti bir yandan enflasyonla uğraş ediyor bir yandan da dış borç arayışına giriyor. bu biçimde başbakanın, cumhurbaşkanının ABD seyahatlerinde memleketler arası kuruluşlardan dış borç arayışına girdikleri görülüyor.
IMF devreye girip kaynak sağlayabileceğini ama devalüasyon gerektiğini söylüyor. Dolar demokrat partinin birinci senelerında 2,8 TL iken 1958’de IMF’nin müdahelesiyle yapılan devalüasyonla 9 liraya sıçradı. bu biçimdece cari açık-enflasyon-devalüasyon devrine girilmiş oldu. çabucak sonrasında Türkiye 1970’lerde ve 19990’larda IMF ile bir fazlaca mutabakat yaptı. O mutabakatların büyük bir kısmına daha sonra uymamıştır lakin bu enflasyon bütçe açığı sarmalı 1970 ve 1990’larda da devam etmiştir.
“1989 yılındaki kararnamenin bedelini epeyce ağır ödedik”
20. yüzyıl Türkiye iktisadında dönüm noktalarından birinde bir on yıl kadar Türkiye iktisadını yöneten Turgut Özal’ı anmadan olmaz. Özal ekonomiyi fazlaca radikal kararlarla dışarıya açtı fakat bir manada bence o periyodu izleyen 20-30 yıldaki problemleri derinleştiren adımlar attı.
Artık ben 1980 yılını kastetmiyorum. 1989 yılındaki 32 numaralı kararnameyi (sermaye hareketleri serbestisi) kastediyorum. 1989 yılında Turgut Özal artık başbakanlığının son devirleri ve zayıf durumda olduklarını görüyor. Lakin Turgut Özal dışarıdan daha kolay borçlanabilirse kısa vadeli bir bolluk devri yaratabileceği niyetini cazip buluyor. 1989’da Türkiye’nin iktisadıyla ilgili dış sermaye girişi ve çıkışı üstündeki her türlü müdahale ve süreç kaldırıldı. Sermaye hesabı liberalleştirildi. Bu Türkiye’nin daha kolay borç alabilmesi için atılmış bir adımdı. Diğer şeyleri de düzenliyor ancak kanımca ondan sonrasındaki senelerda bunun bedelini epey ağır ödedik.
Bloomberg HT’de Ekonomik Görünüm programına Ege Cansen ile bir arada katılan Prof. Dr. Pamuk, Dr. Barış Esen’in sorularını yanıtladı.
Prof. Dr. Pamuk’un tahlillerinde öne çıkan tabirler şunlar oldu:
Osmanlı periyodundan itibaren bilhassa devlet bütçesinden, iktisadın makro dengelerinden kaynaklanan istikrarsızlıklar, sıkıntılar paraya ve sonda da dünya iktisadıyla bağlara yansıyor. Ortaya borç, enflasyon, kur sıkıntıları çıkıyor.
Her devrin kurumları, milletlerarası kuralları farklı olabilir lakin ortaya çıkan dengesizlikler birbirlerine benziyorlar. Osmanlı devrinde de bu işler o kadar farklı değil.
“Verginin büyük kısmı aracıların elinde kalıyordu”
Osmanlı Devleti pek çoğumuzun bildiğinin bilakis aslında fazlaca vergi toplayamayan, zayıf bir devletti. Vergi toplanıyordu lakin verginin büyük bir kısmı vergiyi toplayan aracıların elinde kalıyordu. Onun için bilhassa savaş devirlerinde epey önemli kasvetler ortaya çıkıyordu.
Devlet ansızın ortaya çıkan askeri harcamaları finanse edebilmek için çeşitli sistemlere başvurmak zorunda kalıyordu. Bunlardan bir tanesi iç borçlanma. Galata’da bankerler var, sarraflar var onlardan kısa vadeli borç alınıyor lakin bu yetmiyor. Devlet bu biçimde paranın gümüş içeriğini azaltarak bugün para basmaya benzeyen bir yolla ek gelir sağlamaya çalışıyor. Bunun ismi taşhiş.
Savaş periyotlarında sık sık başvurulan bir prosedür ve alışılmış taşhişler enflasyonlara yol açıyor. Enflasyonlar toplumsal huzursuzluk yaratıyor, muhalefet yaratıyor. Yeniçerilerin de ayaklandıklarını biliyoruz.
“Osmanlı, dış borçlanma fırsatını hayli da uygun kullanamamıştır”
18. yüzyıla kadar bu durum bu biçimde gidiyor. 19. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti yeni bir formül keşfediyor. 1850’lerden itibaren Avrupa finans piyasalarında dış borç alma imkanı çıkıyor. Osmanlı Devleti bu biçimdea kadar içeride borçlanıyordu artık dışarıda Londra’da Paris’te Frankfurt’ta borç alabilme talihi ortaya çıkıyor.
Osmanlı Devleti bu fırsatı hayli da düzgün kullanmamıştır ve 20 yıllık bir süre ortasında büyük ölçülerde borç alınmış ve bu borçlar temel olarak cari harcamalarda kullanılmıştır. Devletin borcunu geri ödeme kapasitesi pek gelişmemiştir ve bu biçimdece 1870lerde devlet borcunu ödeyemez duruma gelmişti.
“Avrupa piyasalarını etkileyen birinci borç krizi”
Avrupa piyasalarını da etkileyen birinci büyük borç krizi 1875-6’da Osmanlı Devleti’nin borçlarını ödeyemeyeceğini ilan etmesiyle ortaya çıkıyor ve işte bildiğimiz üzere Düyun-u Umumiye’ye giden yola geliniyor. 6 sene daha sonra 1881’de Osmanlı Devleti’nin muhakkak başlı gelir kaynaklarının bir kısmına Düyun-u Genele el koyuyor. O kaynakları işleterek borcu ödemeye başlıyor.
“Düyun-u Genele 30 sene boyunca Osmanlı maliyesini denetim etti”
Alacaklılarla yapılan müzakereler savaşın ortaya girmesiyle uzuyor ve nihayet 1881 yılı muharrem ayında sonlandırılıyor. Bu muahedeye göre Osmanlı Devleti’nin tütün, ipek üzere nakde en kolay çevrilebilen gelir kaynakları dış borç ödemelerinde kullanılmak üzere Düyun-u Genele yönetimine bırakılıyor. Bu ortada bir tütün rejisi kuruluyor. Düyun-u Umumiye’nin bu kaynakları işletmesi ve ve buradan elde edilecek gelirleri var olan borçların ödemesinde kullanımı öngörülüyor.
Bu metot 30 yılın üzerinde bir müddetyle 1. Dünya Savaşı’na kadar devam etti. 1. Dünya Savaşı’nda Düyun-u Genele askıya alındı, daha sonrasında da sonlandırıldı. Ancak 30 sene boyunca Osmanlı Devleti’nin ortasında bir diğer mali kuruluş olarak maliyesini denetim edip gelirlerinin değerli bir kısmını dış borç ödemelerine yönlendirdi.
özetlemek gerekirsesı biz 1850’lerden günümüze 170 yıldır dış borçla yaşıyoruz. Cumhuriyet periyodunda bu farklı biçimlerde devam etti. Bu tarihte 1923-50 erken cumhuriyet periyodu istisnai bir devirdir.
“Cumhuriyet’i kuranlar dış borcun nasıl bağımlılıklar yarattığını gördü”
Atatürk ve Cumhuriyet’i kuranlar Osmanlı’nın dış borçla ve daha sonrasında enflasyonla tecrübesini yaşayarak öğrendiler. Osmanlı’nın son devrinde her yıl biraz daha dış borç bulma eforlarının bilhassa dış siyasette nasıl bağımlılıklar yarattığını, devleti ne kadar güç durumlara düşürdüğünü gördüler. daha sonra 1. Dünya Savaşı sırasında devletin savaşı finanse etmek için kağıt para/kayme bastığını ve onun da dayanılmaz bi enflasyon dalgası yarattığını da gördüler.
O yüzden Cumhuriyeti kuranlar ne para basmak ne de dış borç almak istiyorlar. Cumhuriyetin erken senelerında makro siyaset sloganı “denk bütçe sağlam para” idi. Borç almayacaksın bütçeni denk tutacaksın. Hakikaten 1920’lerde ve 30’larda Türk lirası, dolar ve sterlin üzere bütün önde gelen para ünitelerine karşı kıymet kazanmıştır.
“İsmet İnönü Osmanlı Bankası’nın kredi teklifine fevkalade reaksiyon gösterdi”
Ben Erdal İnönü’den dinlemiştim. Ona da babası anlatmış o denli biraz evladına öğütler üzere. 1920’lerde cumhuriyetin kurulduğu birinci senelerda İsmet İnönü başbakanken bir gün Osmanlı Bankası Genel Müdürü ile konuşuyor. Osmanlı Bankası’nın artık merkez bankası rolü bitmiş fakat bir daha cumhuriyetin erken senelerında hatırı sayılır bir banka. Bir problem konuşuyorlar bunu konuşurlarken Osmanlı Bankası Genel Müdürü diyor ki “Sayın başbakan şunu halledelim, biz hükümetinize kredi de açabiliriz.” İsmet İnönü harikulade bir reaksiyon gösteriyor bu teklife. “Asla! Biz kredi istemiyoruz, sizden borç almayacağız.” diyor.
“Cumhuriyet uzun mühlet dış borç kullanmadı”
Osmanlı Bankası yarı yarıya İngiliz ve Fransız sermayedarları tarafınca kurulmuştur lakin kurulurken yapılan müzakereler muahedeler kararında bu biçimdeki şartlarda bu biçimde bir yarı merkez bankası üzere bir pozisyonu var Osmanlı Bankası’nın.
Cumhuriyet bu özelliklerini elinden almıştır Osmanlı Bankası’nın. Lakin Cumhuriyetin birinci senelerında hala hatırı sayılır bir kuruluş. O ortada İngilizler çekildiler, sermaye büyük ölçüde Fransızların eline geçti. Genç cumhuriyet borç almak istemiyor Osmanlı Bankası’ndan. 1930’larda da genç cumhuriyet dış borç almamıştır. O günkü şartlar fazlaca zordu. Çabucak yanımızda Yunanistan 1920’lerde itibaren bir çok borç almıştır ve başı oldukça belaya girmiştir. Ancak yeni cumhuriyet almamıştır ve bu devir 170 yıllık tarihimizde bir istisnai bir periyodu oluşturur.
“Dış borçlanma işleri 2. Dünya Savaşı’ndan daha sonra yeniden başladı”
Çok partili devir ile 2. Dünya Savaşı’ndan daha sonra başlayacak yeniden borçlanma işleri. Lakin tekrar vurgulayalım 1939’a kadar olan devir hakikaten hayli istisnai bir devir. Borç almıyorlar, para da basmıyorlar enflasyon da yok.
Hatta dünya buhranının tesiriyle fiyatlar da düşüyor ve büyük dış ticaret fazlaları vardır. Bu ticaret fazlaları 2. Dünya Savaşı periyodunda de devam ettirilmiştir. özetlemek gerekirsesı bütün bu borç-dış ticaret dengesi-kur bütün bunlara baktığınızda bizim son 60-70 yıl veyahut 40 yılda alıştığımız tablonun tam aksisi bir tablo var Cumhuriyetin erken senelerında.
“IMF: Borç veririz lakin devalüasyon gerekli”
Demokrat Parti periyodu fazlaca farklı derslerle dolu. Demokrat Parti’nin birinci yılları iktisat için son derece olumlu. Kore Savaşının yarattığı konjonktür epey elverişli Türkiye için. Buğday, tütün, krom üzere hammadde fiyatları yüksek. Havalar da yeterli gidiyor. Türkiye’nin eser fazlasına sahip bulunmasına ve büyük ihracat sayılarına ulaşmasına sebep oluyor.
Ekonomik büyümeyle gelirler artıyor ve bu gelişmelerin rüzgarıyla Demokrat Parti 1954 seçimini 1950 seçimden daha da büyük bir farkla kazanıyor.
İşte bu biçimde Demokrat Parti önderleri kanımca dayanılmaz bir özgüven arasındaler. Diyorlar ki “Bu millet bizi bu kadar takdir etti. Biz herbiçimde iktisattan de anlıyoruz ve kimi şeyleri yapabiliriz gücümüz yetiyor.” 1954 seçimlerinden daha sonra Demokrat Parti bütçe açıkları vermeye başlıyor. Kore Savaşı’ndan daha sonra bozulan şartları içeriye yansıtmamak için bir yandan para basıyor, harcama yapıyor ve içerde üretim yetmediğinde ithalat yapıyor. yeniden cari açıklar oluşuyor ve kısa vakitte Döviz rezervleri tüketiliyor.
Demokrat Parti bir yandan enflasyonla uğraş ediyor bir yandan da dış borç arayışına giriyor. bu biçimde başbakanın, cumhurbaşkanının ABD seyahatlerinde memleketler arası kuruluşlardan dış borç arayışına girdikleri görülüyor.
IMF devreye girip kaynak sağlayabileceğini ama devalüasyon gerektiğini söylüyor. Dolar demokrat partinin birinci senelerında 2,8 TL iken 1958’de IMF’nin müdahelesiyle yapılan devalüasyonla 9 liraya sıçradı. bu biçimdece cari açık-enflasyon-devalüasyon devrine girilmiş oldu. çabucak sonrasında Türkiye 1970’lerde ve 19990’larda IMF ile bir fazlaca mutabakat yaptı. O mutabakatların büyük bir kısmına daha sonra uymamıştır lakin bu enflasyon bütçe açığı sarmalı 1970 ve 1990’larda da devam etmiştir.
“1989 yılındaki kararnamenin bedelini epeyce ağır ödedik”
20. yüzyıl Türkiye iktisadında dönüm noktalarından birinde bir on yıl kadar Türkiye iktisadını yöneten Turgut Özal’ı anmadan olmaz. Özal ekonomiyi fazlaca radikal kararlarla dışarıya açtı fakat bir manada bence o periyodu izleyen 20-30 yıldaki problemleri derinleştiren adımlar attı.
Artık ben 1980 yılını kastetmiyorum. 1989 yılındaki 32 numaralı kararnameyi (sermaye hareketleri serbestisi) kastediyorum. 1989 yılında Turgut Özal artık başbakanlığının son devirleri ve zayıf durumda olduklarını görüyor. Lakin Turgut Özal dışarıdan daha kolay borçlanabilirse kısa vadeli bir bolluk devri yaratabileceği niyetini cazip buluyor. 1989’da Türkiye’nin iktisadıyla ilgili dış sermaye girişi ve çıkışı üstündeki her türlü müdahale ve süreç kaldırıldı. Sermaye hesabı liberalleştirildi. Bu Türkiye’nin daha kolay borç alabilmesi için atılmış bir adımdı. Diğer şeyleri de düzenliyor ancak kanımca ondan sonrasındaki senelerda bunun bedelini epey ağır ödedik.