Eurovision
Member
Yasemin SALİH
Dünya yeni bir pandemi dalgasıyla savaşırken, biroldukca memleketler arası yayında öne çıkan buluşa imza attınız. Takımınızı ve alamet-i farikanızı anlatır mısınız?
Dünya artık değişim safhasını geçti, dönüşüm sürecinde. Biz burada 25-30 kişilik bir grupla bilimsel araştırmalar yapıyoruz. Bunun haricinde bir epey kümeyle işbirliği ortasındayız. Harvard Sabri Ülker Merkezi’nde 10’dan fazla ülke ve kültürden bilim insanıyla ışıyoruz. Bu, bilimin ayrıcalığı. İnsan çeşitliliğinin verdiği zenginliği kullanabiliyorsunuz. Açık ve özgür bir araştırma alanımız var. Bence en büyük bahtımız bu.
Başta diyabet olmak üzere metabolizma sisteminde değerli tesirleri olan bir hormon keşfini duyurdunuz. Öyküsünü öğrenebilir miyiz?
Sabri Ülke Merkezi’nin temel alanı metabolizmanın moleküler yapısına odaklı çalışmalar. Beden metabolic istikrarını oluştururken, iç-dış etkenlere karşı hakikat cevap verebilmek için organlar içinde bir fazlaca irtibat kuruluyor. Bu irtibat hücreler içinde, dokular içinde, organlar içinde yapılıyor. Biz de yağ dokusunun başka organlarla bağlantısı üzerinde çalışıyorduk uzun müddettir. Zira güç yağ hücrelerinde depolanıyor. Bedende bir fazlaca organ faaliyetlerini güç durumuna nazaran ayarladığı için bu fazlaca kıymetli. Öbür taraftan bedendeki biroldukça organın içindeki bağlantının bilgileri fazlaca düzgün biliniyor lakin yağ hücreleriyle organlar içindeki irtibat fazlaca uygun bilinmiyor. Yağ dokusu güç rezervini sisteme verirken o gücün organlar tarafınca nasıl algılanacağı çözülememiş bir soru. Burada yağ dokusu yıkımı hayli değerli lakin yıkımının denetimli olması gerekiyor. Daima yıkılırsa bedene çeşitli ziyanları oluyor. Örneğin Tip 1 ve Tip 2 diyabetlilerde denetimsiz yağ yıkımı var. Biz, bu projede “Yağ yıkımıyla bir arada hangi sinyal öteki organlara gidiyor, nasıl irtibat kuruluyor ve hastalığa nasıl katkıda bulunuyor” sorularının cevabını aradık.
Bunun birinci ipuçlarını 10 yıl evvel yakalamıştık. Yani bu buluşun 10 yıldan uzun süren bir öyküsü var. Bu çalışmalar sırasında yağ asitlerini birbirine bağlayan bir protein bulduk. FABP4 ismindeki bu protein yağ yıkımında salgılanan birinci protein tabiatındaki sinyal. Ancak bu protein ne işe yarıyor, nasıl çalışıyor? Bunu ortaya çıkarmak için de o proteinin olmadığı durumdaki tesirleri görmek istedik. Karşımıza enteresan bir tablo çıktı. FABP4 proteini olmadığında pankreastaki beta hücrelerinin arttığını gözümüzle bile gördük. Bu büyük bir ampul yaktı. Bu tesirin sistemlerini ararken de FABKIN hormonunu bulduk. FABKIN, epeyce enteresan bir hormon. FABP4, kana girdikten daha sonra iki proteini daha yanına alıyor, tabir yerindeyse bir çete kuruyor. Bu üçlü FABKIN kompleksini yaptıktan daha sonra güç ünitelerini düzenleyip sinyali oluşturuyor.
Pekala, yağ yıkılırken oluşan bu sinyal ne diyor?
Denetimsiz yağ yıkımında oluşan bu çete, sistemde devamlı kaldığında insülini baskılıyor, beta hücrelerini dejenere ederek insülin yetersizliğine niye oluyor. Biz bunu da engellemek için bir ilaç prototipi geliştirdik. Bu ilaç işte bu çeteyi dağıtıyor. Tip 1 ve 2 diyabet’de FABKIN proteinleri çok yüksek olduğu için bu seviyelerin olağana döndürülmesi ile işlev kaybını ve ötürüsı ile diyabet gelişmenini de engelleriz diye düşündük.
Öteki hastalıkların tedavisinde de kullanılabilir mi FABKIN?
Şu anda elimizde birtakım ipuçları var ve büyük olasılıkla etkileyeceğini düşünüyorum. Örneğin polikistik over hastalığında da benzeri süreçler gözleniyor. Metabolik hastalıklar kümeler halinde oluşuyorlar. FABKIN’in de bu kümeleşmeye yer hazırladığını öngörüyoruz. Bu, karaciğer yağlanması, teneffüs ve kalp-damar hastalıklarında da geçerli olabilir. Yani metabolizmayı ilgilendiren bir epey hastalığın tedavisinde değerli bir yol göstereceğini düşünüyoruz.
Salgında enfeksiyonlar, virüs sıhhat sistemlerinde öne çıktı. Sizce gelecekte hangi sıhhat sıkıntılarına yoğunlaşacağız?
Enfeksiyon hastalıkları, her vakit olduğu üzere kıymetini koruyacak. Bu tarih boyunca bu biçimde oldu. Öte yandan kronik hastalıkların da külfeti epeyce ağır ve bu önceliğini sürdürecek. Dünyada yarım milyar insan diyabetli. Bu metabolizma hastalıklarından yalnızca biri. Türkiye’nin diyabette karnesinin hayli güzel olduğunu söyleyemeyiz. Metabolizma ile enfeksiyona yatkınlık ve vefat riski içindeki irtibat epeyce kuvvetli. O niçinle gelecekte metabolizma hastalıklarının, artan enfeksiyonlarla daha da öne çıkacağına inanıyorum. Bir de ruh sıhhati ve hudut sistemi problemini sayabiliriz.
Ruh sıhhati niye küresel bir sorun olarak görülüyor?
İnsanların hayat şekilleriyle ilgili dönüşüm ruh sıhhatiyle uyumlu değil. Süratle büyüyen bir sorun var ve dünyanın hiç bir yerinde bu gereksinime karşılık verecek kâfi sistemler yok. Uzmanlardan ilaca, hastaniçin sigorta sistemine kadar açık olan bir alan. Sistemin fevkalade eksikleri var ve bunun üzerine hemen gidilmesi hayati bir bahis bence.
Pekala, bu FABKIN, beyinle de bağlantı kuruyor mu? Sizin hormon, beyin sıhhatiyle ilgili tedavilerde de yarar sağlar mı?
Bu fazlaca yeterli bir bakış açısı. bu biçimde bir bilgi yok ancak elbette olabilir. Bedende en çok yağ içeren organ beyin. FABKIN’in bir modülü ve onun da kardeşleri beynin çeşitli hücrelerinde bulunuyorlar, üstelik ana fonksiyonları bilinmiyor. Beyin üzerinde çalışan epey bilim insanı var. Elimizdeki ayrıntıları onlarla da paylaşıyoruz. şüphesiz FABKIN’ın bu süreçte tesiri olabilir.
Sabri Ülker Center’da takımınızla gündeminizde öbür neler var? Sıradaki buluş neyle ilgili olacak?
Öncelikle FABKIN’i insanlara uygulanabilir hale getirmeye odaklandık. Tahminen de diyabeti bu sayede engelleme ve tedavi etme imkanımız var ve bu hususta işbirlikleri içerisindeyiz. Ancak olağan olarak tüm gücümüzü buna ayırmış değiliz. Önümüzde, yakın vakitte açıklayabileceğimiz üç değerli çalışma daha var. Birincisi karaciğer hastalıklarıyla ilgili. Karaciğerde hücre ortasındaki moleküler mimarinin nasıl kurulduğunu ve metabolizmayı nasıl yönettiğini ortaya çıkaran teknolojiler üzerinde çalışıyoruz. İkinci olarak astım diyebilirim. Lakin şişmanlıktaki astım üzerinde yoğunlaştık. Zira olağan astım tedavileri, şişmanlık astımında tesirli olamıyor. Bunun niçinleri, şişmanlık astımındaki moleküler sistemlerin epey farklı olması ve bununla ilgili elimizde değerli ipuçları bulunması. Üçüncüsü de evet, herkes üzere biz de COVID üzerinde çalışıyoruz. Virüsün hayat döngüsünde, konağın metabolizması kıymetli. Demek ki virüsün de konağın metabolik yollarına gereksinimi var. Bunu anlamaya çalışıyoruz ve tedaviyi de etkileyeceğini düşünüyoruz.
BİLİMİN YENİ KUŞAK DAYANAK MODELİNE GEREKSİNİMİ VAR
Salgınla bir arada bilimsel araştırmaların ehemmiyeti, değeri de arttı. Pekala bilim ekosistemi ne durumda?
Bilim insanları olarak hepimizin çalışmaları fonlarla yaşıyor. Bu fonlar altı aydan iki yıla kadar sürebiliyor ve tabi bunlar için daima müracaatlar yapmanız, yarışınız gerekiyor. Şayet sonuçta bir makale, yayın, atıf ile ölçülen gelişmeler olursa dayanak devam edebiliyor. Lakin bu fonlama döngüsü ortasında büyük bir bilimsel araştırmayı, kıymetli ve güç bir sorunu çözmenize imkan yok. Hem uzun periyodik projeleri sürdürmek tıpkı vakitte grupların devamlılığını sağlamak için. Bu döngüde 25 yıl yaşadık. Sabri Ülker Merkezi’nin kurulmuş olması bizler için büyük bir ayrıcalık ve projelerimizin duraksama olmadan ilerlemesini, çetin sorulara karşılık aramamızı mümkün kılıyor. Bu, sahiden hayli vizyoner bir yaklaşım. Hem ülkemiz tıpkı vakitte bilim ismine büyük bir hareket. Biz burada hem sıradışı fikirler üzerinde çalışıyoruz tıpkı vakitte yeni jenerasyon bilim insanlarını yetiştirecek, ilham veren sistemlerin hayata geçirilmesini hedefliyoruz. Bunun için Ülker ailesine ve Vakfına minnettarım. Bilhassa pandemiyle birlikte bu biçimde modellerin çağdaş bilim için ne kadar kritik olduğu ortaya çıktı. Bilimin artık daha yaratıcı, yeni jenerasyon bir uygulama ve takviye sistemine muhtaçlığı var. Eski model artık bilim insanlarını, bilhassa genç jenerasyonu rahatsız ediyor. Bilimin herkese açık yürütüldüğünde işbirliği yapıldığında, ağır fonlama kelam konusu olduğunda nasıl muazzam sonuçlar verebildiğini herkes gördü. Bilim, tahminen de insanlık tarihinin en dayanılmaz performansını pandemide ortaya koydu. Bundan daha sonra da araştırma sistemleri değişecektir. Fakat ne yazık ki bir fazlaca üniversite hala bunun farkında değil.
YENİ JENERASYON BİLİM BEŞERLERİNE KULAK VERMEK GEREK!
Nasıl yani, en hayli üniversiteler farkında olmamalı mı?
Harikulade bir dönüşümden bahsediyoruz. Bu ortamda uyanışın da epey süratli olması gerekir. Üniversitelerin kendilerini pozisyonlamaları değişmeli. Akademisyenin hayatı her yerde epeyce güç. Bilhassa genç nesil artık diğer modellerle çalışmak istiyor. Yalnızca bilime vakit ayırmak ve yaratıcı çağlarını en aktif biçimde, inançlı ve özgür geçirmek istiyorlar. Benim jenerasyonumdaki akademisyenlerin mesleklerinin kıymetli bir kısmı bilim dışı işlerle geçti. Fonlar, raporlar, regülasyonlar, protokoller, editörler, hakemler vs ile bitmeyen bir mücadele… Yeni nesil ise bunları anlamsız buluyor. Arayış arasındaler. Buna cevap veren kuruluşlar var. Yeni enstitüler, merkezler kuruluyor. Filantropi ile üniversite bir ortaya geliyor. Bu gençlere alan yaratıyorlar. Gençleri özgür bırakıyorlar. Uygulamaya geçiş yollarını açık tutuyorlar. Sabri Ülker Merkezi bu yeni modeli pandemiden hayli evvel görüp başlamıştı. Biz bilim insanlarının, hepimizin saplantısı; ömrümüz sona ermeden insanların hayatına dokunabilecek bir şey bırakabilmek. Önümüzdeki periyotta, kimi katı kurallar esnekleşmesi ile, bilimsel açıdan daha paylaşımcı, özgür ve uygulamayı destekleyen bir periyoda giriyoruz. Bu da âlâ bir şey.
TÜRKİYE BİLİM DİASPORASIYLA YETERLİ BAĞ KURMALI
Bilimde beyin göçü, gelişmekte olan ülkelerin sorunu olarak görülüyor. Siz tabloyu nasıl görüyorsunuz?
Bilim kozmiktir. Ulusal ve üniversal birbirinin alternatifi yahut düşmanı değildir bilimde. Tam aykırısı ikisi bir ortada yürümeli. Bu niçinle beyin göçü değil beyin deveranı olarak görüyorum. Bana nazaran bilim insanları serbestçe dolaşmalılar, hatta ben bilim beşerlerine vize bile uygulanmamalı diye düşünüyorum. Bu dolanım, aslında gelişmekte olan ülkeler için de sağlıklı. O ülkedeki bilimi de besliyor ama… Ta ki bu belirli bir eşiği geçene yahut o ülke, bilim diasporasından istifade edemeyene kadar. Diaspora, anayurt ile temas kuramıyorsa ve ülkedeki kritik kütle korunamaz ise artık beyin yıkımı olur. Türkiye için de bu biçimde bir tehlikenin ortaya çıkmaması için. bunu dikkatle izlemek ve kimi uygulamaları hayata geçirmek gerekiyor. Türkiye’nin ömür bilimleri ve mühendislikte hayli kuvvetli bir diasporası oluşmaya başladı. Gençler muazzam işler yapıyor. Biz de Sabri Ülker Merkezi olarak bu gençleri takip ediyoruz, teşvik ve dayanak vermeye çalışıyoruz. Gelişen bu diasporayı Türkiye ile angaje etmekte başarılı olmak zorundayız. Diaspora ile Türkiye’deki bilim insanları içinde kuvvetli köprüler kurulmalı, akışkan ve ağır bir trafik olmalı. Bunun için de kuvvetli, bağımsız bir çatı ve fonlama yapısı olmalı. Ayrıyeten bilim insanlarının sağlıklı çalışabilmeleri için özgür ortam yaratılmalı. Bilim insanları itimat ortasında olmalı (ekonomik problemler ve gelecek dertleri yaşamamalı) ve üçüncü olarak da bilimsel çalışmaların uygulamaya geçiş yolları açık olmalı, kâfi seviyede fonlanmalı.
Dünya yeni bir pandemi dalgasıyla savaşırken, biroldukca memleketler arası yayında öne çıkan buluşa imza attınız. Takımınızı ve alamet-i farikanızı anlatır mısınız?
Dünya artık değişim safhasını geçti, dönüşüm sürecinde. Biz burada 25-30 kişilik bir grupla bilimsel araştırmalar yapıyoruz. Bunun haricinde bir epey kümeyle işbirliği ortasındayız. Harvard Sabri Ülker Merkezi’nde 10’dan fazla ülke ve kültürden bilim insanıyla ışıyoruz. Bu, bilimin ayrıcalığı. İnsan çeşitliliğinin verdiği zenginliği kullanabiliyorsunuz. Açık ve özgür bir araştırma alanımız var. Bence en büyük bahtımız bu.
Başta diyabet olmak üzere metabolizma sisteminde değerli tesirleri olan bir hormon keşfini duyurdunuz. Öyküsünü öğrenebilir miyiz?
Sabri Ülke Merkezi’nin temel alanı metabolizmanın moleküler yapısına odaklı çalışmalar. Beden metabolic istikrarını oluştururken, iç-dış etkenlere karşı hakikat cevap verebilmek için organlar içinde bir fazlaca irtibat kuruluyor. Bu irtibat hücreler içinde, dokular içinde, organlar içinde yapılıyor. Biz de yağ dokusunun başka organlarla bağlantısı üzerinde çalışıyorduk uzun müddettir. Zira güç yağ hücrelerinde depolanıyor. Bedende bir fazlaca organ faaliyetlerini güç durumuna nazaran ayarladığı için bu fazlaca kıymetli. Öbür taraftan bedendeki biroldukça organın içindeki bağlantının bilgileri fazlaca düzgün biliniyor lakin yağ hücreleriyle organlar içindeki irtibat fazlaca uygun bilinmiyor. Yağ dokusu güç rezervini sisteme verirken o gücün organlar tarafınca nasıl algılanacağı çözülememiş bir soru. Burada yağ dokusu yıkımı hayli değerli lakin yıkımının denetimli olması gerekiyor. Daima yıkılırsa bedene çeşitli ziyanları oluyor. Örneğin Tip 1 ve Tip 2 diyabetlilerde denetimsiz yağ yıkımı var. Biz, bu projede “Yağ yıkımıyla bir arada hangi sinyal öteki organlara gidiyor, nasıl irtibat kuruluyor ve hastalığa nasıl katkıda bulunuyor” sorularının cevabını aradık.
Bunun birinci ipuçlarını 10 yıl evvel yakalamıştık. Yani bu buluşun 10 yıldan uzun süren bir öyküsü var. Bu çalışmalar sırasında yağ asitlerini birbirine bağlayan bir protein bulduk. FABP4 ismindeki bu protein yağ yıkımında salgılanan birinci protein tabiatındaki sinyal. Ancak bu protein ne işe yarıyor, nasıl çalışıyor? Bunu ortaya çıkarmak için de o proteinin olmadığı durumdaki tesirleri görmek istedik. Karşımıza enteresan bir tablo çıktı. FABP4 proteini olmadığında pankreastaki beta hücrelerinin arttığını gözümüzle bile gördük. Bu büyük bir ampul yaktı. Bu tesirin sistemlerini ararken de FABKIN hormonunu bulduk. FABKIN, epeyce enteresan bir hormon. FABP4, kana girdikten daha sonra iki proteini daha yanına alıyor, tabir yerindeyse bir çete kuruyor. Bu üçlü FABKIN kompleksini yaptıktan daha sonra güç ünitelerini düzenleyip sinyali oluşturuyor.
Pekala, yağ yıkılırken oluşan bu sinyal ne diyor?
Denetimsiz yağ yıkımında oluşan bu çete, sistemde devamlı kaldığında insülini baskılıyor, beta hücrelerini dejenere ederek insülin yetersizliğine niye oluyor. Biz bunu da engellemek için bir ilaç prototipi geliştirdik. Bu ilaç işte bu çeteyi dağıtıyor. Tip 1 ve 2 diyabet’de FABKIN proteinleri çok yüksek olduğu için bu seviyelerin olağana döndürülmesi ile işlev kaybını ve ötürüsı ile diyabet gelişmenini de engelleriz diye düşündük.
Öteki hastalıkların tedavisinde de kullanılabilir mi FABKIN?
Şu anda elimizde birtakım ipuçları var ve büyük olasılıkla etkileyeceğini düşünüyorum. Örneğin polikistik over hastalığında da benzeri süreçler gözleniyor. Metabolik hastalıklar kümeler halinde oluşuyorlar. FABKIN’in de bu kümeleşmeye yer hazırladığını öngörüyoruz. Bu, karaciğer yağlanması, teneffüs ve kalp-damar hastalıklarında da geçerli olabilir. Yani metabolizmayı ilgilendiren bir epey hastalığın tedavisinde değerli bir yol göstereceğini düşünüyoruz.
Salgında enfeksiyonlar, virüs sıhhat sistemlerinde öne çıktı. Sizce gelecekte hangi sıhhat sıkıntılarına yoğunlaşacağız?
Enfeksiyon hastalıkları, her vakit olduğu üzere kıymetini koruyacak. Bu tarih boyunca bu biçimde oldu. Öte yandan kronik hastalıkların da külfeti epeyce ağır ve bu önceliğini sürdürecek. Dünyada yarım milyar insan diyabetli. Bu metabolizma hastalıklarından yalnızca biri. Türkiye’nin diyabette karnesinin hayli güzel olduğunu söyleyemeyiz. Metabolizma ile enfeksiyona yatkınlık ve vefat riski içindeki irtibat epeyce kuvvetli. O niçinle gelecekte metabolizma hastalıklarının, artan enfeksiyonlarla daha da öne çıkacağına inanıyorum. Bir de ruh sıhhati ve hudut sistemi problemini sayabiliriz.
Ruh sıhhati niye küresel bir sorun olarak görülüyor?
İnsanların hayat şekilleriyle ilgili dönüşüm ruh sıhhatiyle uyumlu değil. Süratle büyüyen bir sorun var ve dünyanın hiç bir yerinde bu gereksinime karşılık verecek kâfi sistemler yok. Uzmanlardan ilaca, hastaniçin sigorta sistemine kadar açık olan bir alan. Sistemin fevkalade eksikleri var ve bunun üzerine hemen gidilmesi hayati bir bahis bence.
Pekala, bu FABKIN, beyinle de bağlantı kuruyor mu? Sizin hormon, beyin sıhhatiyle ilgili tedavilerde de yarar sağlar mı?
Bu fazlaca yeterli bir bakış açısı. bu biçimde bir bilgi yok ancak elbette olabilir. Bedende en çok yağ içeren organ beyin. FABKIN’in bir modülü ve onun da kardeşleri beynin çeşitli hücrelerinde bulunuyorlar, üstelik ana fonksiyonları bilinmiyor. Beyin üzerinde çalışan epey bilim insanı var. Elimizdeki ayrıntıları onlarla da paylaşıyoruz. şüphesiz FABKIN’ın bu süreçte tesiri olabilir.
Sabri Ülker Center’da takımınızla gündeminizde öbür neler var? Sıradaki buluş neyle ilgili olacak?
Öncelikle FABKIN’i insanlara uygulanabilir hale getirmeye odaklandık. Tahminen de diyabeti bu sayede engelleme ve tedavi etme imkanımız var ve bu hususta işbirlikleri içerisindeyiz. Ancak olağan olarak tüm gücümüzü buna ayırmış değiliz. Önümüzde, yakın vakitte açıklayabileceğimiz üç değerli çalışma daha var. Birincisi karaciğer hastalıklarıyla ilgili. Karaciğerde hücre ortasındaki moleküler mimarinin nasıl kurulduğunu ve metabolizmayı nasıl yönettiğini ortaya çıkaran teknolojiler üzerinde çalışıyoruz. İkinci olarak astım diyebilirim. Lakin şişmanlıktaki astım üzerinde yoğunlaştık. Zira olağan astım tedavileri, şişmanlık astımında tesirli olamıyor. Bunun niçinleri, şişmanlık astımındaki moleküler sistemlerin epey farklı olması ve bununla ilgili elimizde değerli ipuçları bulunması. Üçüncüsü de evet, herkes üzere biz de COVID üzerinde çalışıyoruz. Virüsün hayat döngüsünde, konağın metabolizması kıymetli. Demek ki virüsün de konağın metabolik yollarına gereksinimi var. Bunu anlamaya çalışıyoruz ve tedaviyi de etkileyeceğini düşünüyoruz.
BİLİMİN YENİ KUŞAK DAYANAK MODELİNE GEREKSİNİMİ VAR
Salgınla bir arada bilimsel araştırmaların ehemmiyeti, değeri de arttı. Pekala bilim ekosistemi ne durumda?
Bilim insanları olarak hepimizin çalışmaları fonlarla yaşıyor. Bu fonlar altı aydan iki yıla kadar sürebiliyor ve tabi bunlar için daima müracaatlar yapmanız, yarışınız gerekiyor. Şayet sonuçta bir makale, yayın, atıf ile ölçülen gelişmeler olursa dayanak devam edebiliyor. Lakin bu fonlama döngüsü ortasında büyük bir bilimsel araştırmayı, kıymetli ve güç bir sorunu çözmenize imkan yok. Hem uzun periyodik projeleri sürdürmek tıpkı vakitte grupların devamlılığını sağlamak için. Bu döngüde 25 yıl yaşadık. Sabri Ülker Merkezi’nin kurulmuş olması bizler için büyük bir ayrıcalık ve projelerimizin duraksama olmadan ilerlemesini, çetin sorulara karşılık aramamızı mümkün kılıyor. Bu, sahiden hayli vizyoner bir yaklaşım. Hem ülkemiz tıpkı vakitte bilim ismine büyük bir hareket. Biz burada hem sıradışı fikirler üzerinde çalışıyoruz tıpkı vakitte yeni jenerasyon bilim insanlarını yetiştirecek, ilham veren sistemlerin hayata geçirilmesini hedefliyoruz. Bunun için Ülker ailesine ve Vakfına minnettarım. Bilhassa pandemiyle birlikte bu biçimde modellerin çağdaş bilim için ne kadar kritik olduğu ortaya çıktı. Bilimin artık daha yaratıcı, yeni jenerasyon bir uygulama ve takviye sistemine muhtaçlığı var. Eski model artık bilim insanlarını, bilhassa genç jenerasyonu rahatsız ediyor. Bilimin herkese açık yürütüldüğünde işbirliği yapıldığında, ağır fonlama kelam konusu olduğunda nasıl muazzam sonuçlar verebildiğini herkes gördü. Bilim, tahminen de insanlık tarihinin en dayanılmaz performansını pandemide ortaya koydu. Bundan daha sonra da araştırma sistemleri değişecektir. Fakat ne yazık ki bir fazlaca üniversite hala bunun farkında değil.
YENİ JENERASYON BİLİM BEŞERLERİNE KULAK VERMEK GEREK!
Nasıl yani, en hayli üniversiteler farkında olmamalı mı?
Harikulade bir dönüşümden bahsediyoruz. Bu ortamda uyanışın da epey süratli olması gerekir. Üniversitelerin kendilerini pozisyonlamaları değişmeli. Akademisyenin hayatı her yerde epeyce güç. Bilhassa genç nesil artık diğer modellerle çalışmak istiyor. Yalnızca bilime vakit ayırmak ve yaratıcı çağlarını en aktif biçimde, inançlı ve özgür geçirmek istiyorlar. Benim jenerasyonumdaki akademisyenlerin mesleklerinin kıymetli bir kısmı bilim dışı işlerle geçti. Fonlar, raporlar, regülasyonlar, protokoller, editörler, hakemler vs ile bitmeyen bir mücadele… Yeni nesil ise bunları anlamsız buluyor. Arayış arasındaler. Buna cevap veren kuruluşlar var. Yeni enstitüler, merkezler kuruluyor. Filantropi ile üniversite bir ortaya geliyor. Bu gençlere alan yaratıyorlar. Gençleri özgür bırakıyorlar. Uygulamaya geçiş yollarını açık tutuyorlar. Sabri Ülker Merkezi bu yeni modeli pandemiden hayli evvel görüp başlamıştı. Biz bilim insanlarının, hepimizin saplantısı; ömrümüz sona ermeden insanların hayatına dokunabilecek bir şey bırakabilmek. Önümüzdeki periyotta, kimi katı kurallar esnekleşmesi ile, bilimsel açıdan daha paylaşımcı, özgür ve uygulamayı destekleyen bir periyoda giriyoruz. Bu da âlâ bir şey.
TÜRKİYE BİLİM DİASPORASIYLA YETERLİ BAĞ KURMALI
Bilimde beyin göçü, gelişmekte olan ülkelerin sorunu olarak görülüyor. Siz tabloyu nasıl görüyorsunuz?
Bilim kozmiktir. Ulusal ve üniversal birbirinin alternatifi yahut düşmanı değildir bilimde. Tam aykırısı ikisi bir ortada yürümeli. Bu niçinle beyin göçü değil beyin deveranı olarak görüyorum. Bana nazaran bilim insanları serbestçe dolaşmalılar, hatta ben bilim beşerlerine vize bile uygulanmamalı diye düşünüyorum. Bu dolanım, aslında gelişmekte olan ülkeler için de sağlıklı. O ülkedeki bilimi de besliyor ama… Ta ki bu belirli bir eşiği geçene yahut o ülke, bilim diasporasından istifade edemeyene kadar. Diaspora, anayurt ile temas kuramıyorsa ve ülkedeki kritik kütle korunamaz ise artık beyin yıkımı olur. Türkiye için de bu biçimde bir tehlikenin ortaya çıkmaması için. bunu dikkatle izlemek ve kimi uygulamaları hayata geçirmek gerekiyor. Türkiye’nin ömür bilimleri ve mühendislikte hayli kuvvetli bir diasporası oluşmaya başladı. Gençler muazzam işler yapıyor. Biz de Sabri Ülker Merkezi olarak bu gençleri takip ediyoruz, teşvik ve dayanak vermeye çalışıyoruz. Gelişen bu diasporayı Türkiye ile angaje etmekte başarılı olmak zorundayız. Diaspora ile Türkiye’deki bilim insanları içinde kuvvetli köprüler kurulmalı, akışkan ve ağır bir trafik olmalı. Bunun için de kuvvetli, bağımsız bir çatı ve fonlama yapısı olmalı. Ayrıyeten bilim insanlarının sağlıklı çalışabilmeleri için özgür ortam yaratılmalı. Bilim insanları itimat ortasında olmalı (ekonomik problemler ve gelecek dertleri yaşamamalı) ve üçüncü olarak da bilimsel çalışmaların uygulamaya geçiş yolları açık olmalı, kâfi seviyede fonlanmalı.